رادیولوژی , سونوگرافی و سی تی اسکن
رادیولوژی چیست و چه کاربردهایی دارد؟
رادیولوژی یکی از شاخه‌های علم پزشکی است که با استفاده از روش‌های غیر تهاجمی تصویربرداری مانند اشعه ایکس، به تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف کمک می‌کند. رادیولوژی گاهی برای تشخیص عارضه‌های مختلف مانند سرطان در بدن انسان مورد استفاده قرار می‌گیرد. رادیولوژی مداخله‌ای به منظور انجام جراحی غیر تهاجمی مانند حذف لخته‌های خون از رگ‌های انسان انجام می‌شود. گاهی نیز از این روش برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله سرطان از طریق روش‌های پرتودرمانی یا رادیوتراپی استفاده می‌شود. در این مطلب به طور دقیق‌تر به بررسی کاربردها، روش‌ها و همچنین عوارض احتمالی انواع رادیولوژی می‌پردازیم.
تاریخچه رادیولوژی
در قرن اخیر، پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه رادیولوژی باعث معرفی روش‌های جدیدی برای تشخیص و گاهاً درمان عارضه‌های مختلف شده است. در حالیکه بسیاری از روش‌های مرسوم رادیولوژی برای درمان و تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌شود، جالب است بدانید که بسیاری از این روش‌ها اخیراً در علم پزشکی کاربرد پیدا کرده‌اند.
در سال 1985، اولین بار اشعه ایکس توسط دانشمندی به نام ویلهلم کنراد رونتگن کشف شد. او اولین کسی بود که از اشعه ایکس برای تصویر برداری از درون بدن انسان استفاده کرد. او این تکنیک را اولین بار روی دست همسر خود امتحان کرد و این امر موجب شور و هیجان بسیاری در بین دانشمندان و محققان اروپایی شد. رونتگن به خاطر این کشف، در سال 1901 برنده جایزه نوبل فیزیک شد.
اولین بار بعد از اصرار فراوان دانشگاها در همان ساختمانی که کشف شده بود، رونتگن سخنرانی در این باره انجام داد. که مورد تمجید فراوان قرار گرفت و به او پیشنهاد شد که نام این کشف را اشعه رونتگن نام گذاری کند بعد از گذشت مدتی رشته تحصیلی با نام Musculoskeleta Radiology در دانشگاها تدریس شد.
نقش توماس ادیسون در پیشرفت رادیولوژی
توماس ادیسون در پیشرف دستگاه رادیولوژی سهم مهمی داشت. طی مراحل پیشرفت این اکتشاف طراحی تیوب به وجود آمد که شامل صفحه پلاتینیوم در وسط لوله کروکس کاتد خمیده بود. که خیلی سریع مورد قبول محققان قرار گرفت و در همان سال به فروش رسید. بعد از طراحی تیوبی، طراحی اسکرین فلورسنت بود که توماس ادیسون در پیشرفت این طراحی نقش بسزایی داشت.
رفته رفته این تکنولوژی پیشرفت کرد و در زمان جنگ جهانی اول مورد توجه نظامی‌ها قرار گرفت. در آن زمان فقط توانایی تصویربرداری از دست را داشت،و محققان در پی پیشرفت این تکنولوژی برای کل بدن بودند. اواخر سال 1897 میلادی توانستند از کل بدن تصویر برداری کنند.
به دلیل مضرر بودن اشعه x رفته رفته مشکلاتی برای کاربران این دستگاها به وجود آمد تا آنجایی که چندین نفر جان خود را از دست دادند. یکی از آنها کریکور کاسابیان بود که به عنوان اولین شهید رادیولوژی نامیده شد.
تاریخچه اولین دستگاه رادیولوژی در ایران
اولین دستگاه رادیولوژی در ایران با پرفسور حسابی در ارتباط است. ایشان به عنوان پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران، برای آنکه بتوانند، پدیده‌های نوین را به دانشجویان خود تدریس نمایند و آنان را با دست یافته‌های جدید جهانی آشنا کنند، اولین دستگاه پرتو ایکس را در آزمایشگاه دانشسرای عالی (دارالمعلمین وقت)، با ابعاد بسیار کوچک، در سال 1309 هـ ش. راه اندازی نمودند.
به گفته دکتر سیّد محمد حسابی، ایشان حدود یک سال فقط به امر مطالعه، پژوهش، طراحی و محاسبه این دستگاه پرداختند، و در این زمینه، از پروفسور ژانه، پروفسور میشل، یعنی اساتیدشان در اکول سوپریور دو الکتریسیته (پلی تکنیک فرانسه،که مدرسه مهندسی برق ایشان در پاریس بود)،و نیز از راهنمایی‌های پروفسور فابری(استاد ایشان در دانشگاه سوربن)، راهنمایی مهمی را دریافت کردند، و حتی آنها هر یک چند قطعه از وسایل مورد نیاز ساخت دستگاه رادیولوژی را، از دانشگاه‌های خود برای استاد هدیه فرستادند.
آقای دکتر حسابی تصمیم به ساخت یک دستگاه رادیولوژی بیمارستانی(کاربردی) در کشور در ابعاد غیر آزمایشگاهی گرفتند و به همین منظور برادرشان را برای گذراندن یک دوره تخصصی رادیولوژی به مدت یک سال به فرانسه (دانشگاه پاریس) فرستادند.
زیرزمین بیمارستان گوهرشاد که طول آن تقریباً 45 متر و عرض آن تقریباً 4 متر بود برای انجام پروژه ساخت اولین دستگاه رادیولوژی کاربردی بیمارستانی در نظر گرفته شد. جرقه‌هایی که بین مقره‌های به کار رفته در این زیرزمین جهش می‌کرد به طول تقریبی 70 سانتیمتر و با صدای بسیار زیاد بود که به واسطه وجود ولتاژ بالا بین سیم‌ها می‌جهید که از شدت نور و صدای آنها کسی جراًت نمی‌کرد وارد این زیرزمین شود.
مفاهیم رادیولوژی
کلمه رادیولوژی از دو واژه رادیو (موج تابش) و لوژی (بیان) تشکیل شده است. به معنی بیان اشعه می‌باشد. این نوع اشعه، ریز موج‌هایی می‌باشند که از هر ماده‌ای عبور می‌کنند. و به دلیل پراکنده شدن حتی قابل مشاهده نمی‌باشد. تنها ماده‌ای که از آن نمی‌تواند عبور کند سرب می‌باشد. در مراکز رادیولوژی و اتاق‌های رادیولوژی از سرب در دیوار‌ها برای خارج نشدن اشعه استفاده می‌شود رادیولوژی امروزه در تمام مرکز درمانی وجود داشته و در تشخیص بیماری، درمان و حتی صنعت نیز کاربرد چشم گیری دارد.
افرادی که در مراکز رادیولوژی کار می‌کنند
افرادی که در مراکز رادیولوژی کار می‌کنند را رادیولوژیست گویند. رادیولوژیست در واقع به پزشکی گفته می‌شود که پس از پایان دوره پزشکی عمومی، تحصیلات خود را در رشته رادیولوژی ادامه می‌دهد. این افراد به واسطه اطلاعاتی که از شیوه تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف دارند و همچنین تخصصی که در استفاده از روش‌های تشخیصی و درمانی رادیولوژی دارند، می‌توانند به تشخیص دقیق‌تر ناهنجاری‌ها و بیماری‌های مختلف به پزشک متخصص کمک کنند.
در کنار رادیولوژیست‌ها در مراکز درمانی افرادی برای کمک به آنها مشغول به کار می‌باشند که به آنها تکنسین گفته می‌شود. همین طور شخصی در کنارتکنسین و رادیولوژیست را فیزیکدان پزشکی می‌نامند که تخصص این افراد در کیفیت و سلامت دوز مناسب دستگاه‌ها می‌باشد.
دستگاه رادیولوژی
دستگاه‌های رادیولوژی با توجه به طیف وسیع کاربردهای رادیولوژی از تنوع بسیاری برخوردار هستند. این دستگاه‌ها عموماً با استفاده از پرتوهای اشعه ایکس تصویربرداری از ناحیه مورد نظر را انجام می‌دهند. با این حال رادیولوژی صرفاً محدود به استفاده از اشعه ایکس نیست، بلکه در روش‌هایی مانند MRI ، سونوگرافی و پزشکی هستهای از امواج صوتی، مغناطیسی و همچنین رادیواکتیو استفاده می‌شود.
انواع دستگاه رادیولوژی
به طور کلی انواع دستگاه‌های رادیولوژی با توجه به نوع و ماهیت استفاده در دسته‌های زیر تقسیم بندی می‌شوند:
رادیوگرافی ساده (ثابت و متحرک)
دستگاه رادیوگرافی ساده به منظور ثبت تصاویر رادیوگرافی ساده کاربرد دارند. در نوع ثابت یک اتاق مجزا برای نصب تجهیزات تصویربرداری در نظر گرفته می‌شود و تکنسین در یک یونیت مجزا تصاویر را ثبت می‌کند. اما دستگاه‌های متحرک یا پرتابل را می‌توان در مواقعی که امکان حرکت دادن بیمار و انتقال به واحد رادیولوژی وجود ندارد استفاده کرد.
- دستگاه‌های پرتو تشخیصی فلوروسکوپی: این دستگاه‌ها به ثبت تصاویر متحرک از بخش‌های مختلف بدن بیمار کمک می‌کنند. اما با توجه به دوز بالای تابش اشعه، ریسک بالاتری نسبت به تصویربرداری رادیوگرافی ساده را به همراه دارد.
- دستگاه‌های توموگرافی یا سی تی اسکن
- دستگاه‌های ماموگرافی
- دستگاه‌های رادیولوژی دندان ( پانورکس ساده و پانورکس سفالومتری (
انواع رادیولوژی
انواع رادیولوژی به سه دسته رادیولوژی تشخیصی، رادیولوژی مداخله‌ای و رادیولوژی درمانی تقسیم می‌شود. در ادامه این سه نوع توضیح داده خواهد شد
رادیولوژی تشخیصی
روش‌های متعددی برای تصویربرداری رادیولوژی به منظور تشخیص و نظارت بر روند پیشرفت بیماری‌ها وجود دارد. این روش‌ها عبارتنداز:
اشعه ایکس
اشعه ایکس یا رادیوگرافی ساده معمولاً به منظور مشاهده بافت‌های سخت و استخوانی استفاده می‌شود. در تصاویر بدست آمده از رادیوگرافی ساده، استخوان‌ها و بافت‌های سخت‌تر به رنگ سفید و با کنتراست بالا نسبت به پس زمینه تیره نمایش داده می‌شوند. بسیاری از بافت‌های دیگر بدن به صورت طیف‌های خاکستری رنگ در این تصاویر مشاهده می‌شوند. از رادیوگرافی ساده بیشتر به منظور تشخیص شکستگی‌های استخوان و انسداد در مجاری ادراری استفاده می‌شود. با این حال، رادیوگرافی از قفسه سینه گاهی می‌تواند وجود سرطان ریه در بیمار را تشخیص دهد. یکی دیگر از کاربردهای اشعه ایکس در رادیوگرافی، تشخیص بیماری های فک و دندان است
ماموگرافی
پرتوهای ضعیف شده اشعه ایکس در ماموگرافی به منظور تشخیص ناهنجاری‌های بافت پستان مانند تومورها استفاده می‌شود.
سی تی اسکن
مقطع نگاری رایانه‌ای یا همان سی تی اسکن با استفاده از پرتوهای اشعه ایکس و محاسبات کامپیوتری، تصویری از سطح مقطع بافت‌های مختلف بدن از زوایای مختلف ارائه می‌کند. این روش جزئیات بیشتری نسبت به رادیوگرافی ساده به نمایش می‌گذارد و به همین دلیل برای تشخیص ناهنجاری‌های کوچک‌تر و نیازمند بررسی دقیق‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سی تی اسکن گاهی از محلول‌های ایجاد کننده کنتراست استفاده می‌شود تا تصویر دقیق‌تری از بافت مورد نظر حاصل شود. سی تی اسکن یکی از روش‌های مرسوم تشخیص تومورهای سرطانی در بخش های مختلف بدن است
.
ام آر آی
بر خلاف سی تی اسکن، در ام آر آی از میدان مغناطیسی به جای اشعه ایکس در تصویربرداری استفاده می‌شود. این روش نسبت به ام آر آی در تشخیص ناهنجاری‌ها مانند تومورها در بافت‌های نرم تر بدن کاربرد دارد. علاوه بر این، در ام آر آی به جای تصویر مقطعی، می‌توان تصویری سه بعدی از بافت مورد نظر به دست آورد.
سونوگرافی
در این روش تصویربرداری از اشعه‌های فراصوت به منظور ثبت تصویر از قسمت‌های متحرک بدن استفاده می‌شود. رایج ترین کاربرد سونوگرافی در تشخیص سلامت جنین در دوران بارداری است. با این حال از این متد در تشخیص سرطان سینه، کارکرد غدهتیروئید، و همچنین بیماری‌های قسمت شکمی استفاده می‌شود. سونوگرافی بر خلاف روش‌های تصویربرداری با اشعه ایکس هیچ گونه عارضه‌ای ندارد.
فلوروسکوپی
در این روش از پرتوهای اشعه ایکس برای تصویربرداری مداوم و در لحظه از بخش‌های متحرک بدن مانند حرکت مفاصل استفاده می‌شود. فلوروسکوپی نسبت به روش‌های مرسوم رادیولوژی، بیمار را در معرض بیشترین حد تابش اشعه ایکس قرار می‌دهد.
اسکن پزشکی هستهای
تست‌هایی مانند سنجش تراکم استخوان با استفاده از این روش انجام می‌شوند. علاوه بر این، از این روش گاهاً با استفاده از مواد رادیواکتیو در درمان بیماری‌های مختلف از جمله سرطان استفاده می‌شود.
رادیولوژی مداخله‌ای
رادیولوژی یکی از مهم‌ترین ابزارهای درمان مداخله‌ای در بیماری‌های مختلف است که جایگزین روش‌های تهاجمی مانند جراحی می‌شود. این روش نسبت به درمان‌های تهاجمی، آسیب، خونریزی و جراحت کمتری دارد و دوره نقاهت بیمار را تا حد زیادی کوتاه می‌کند. درمان‌های مداخله ای که توسط رادیولوژی امکان پذیر شده‌اند عبارتنداز:
- از بین بردن انسداد عروق خونی
- از بین بردن لخته‌های خون و قرار دادن استنت به منظور تسهیل جریان خون در رگ‌ها
- درمان آنوریسم یا ضعیف شدن قسمت‌هایی از رگ
- پیشگیری از خونریزی ( امبولیزاسیون عروق )
- قراردادن لوله‌های تغذیه ( گاستروستومی ) در بیمارانی که توانایی خوردن غذا ندارند.
- بیوپسی یا نمونه برداری آزمایشگاهی از بافت سرطان ( استفاده از سی تی اسکن یا سونوگرافی برای هدایت سوزن نمونه برداری به بافت مورد نظر)
- درمان کمردردهای مزمن
رادیولوژی درمانی یا رادیوتراپی
رادیودرمانی در بیش از 50 درصد از افراد مبتلا به سرطان یک روش مرسوم درمانی است. انتخاب روش درمانی مناسب با استفاده از رادیوتراپی بسته نوع بیماری، علائم و اهداف مورد نظر از درمان متغیر است. این روش‌ها عبارتنداز:
- رادیوتراپی با استفاده از اشعه خارجی (External Beam Radiotherapy)
- جراحی استریوتاکتیک (Stereotactic Surgery)
- درمان با استفاده از اشعه‌های پروتون (Proton Beam Therapy)
مزایا و معایب رادیولوژی
مزایا و معایب رادیولوژی و آگاهی از آنها مهم است. بنابراین در این قسمت از مقاله عوارض رادیولوژی را بررسی می‌کنیم. پرتوهای اشعه ایکس با جداکردن الکترون از اتم‌ها می‌تواند سبب آسیب به DNA سلول‌های بدن شود. افرادی که به طور مداوم در معرض پرتوهای اشعه ایکس هستند، ریسک بالای ابتلا به سرطان را تجربه می‌کنند. استفاده از روش‌های مختلف رادیولوژی در سنین کودکی و در زنان باردار باید با ملاحظات خاصی صورت گیرد. با این حال تصویربرداری با استفاده از اشعه ایکس مزایای زیادی دارد که می‌تواند تا حد زیادی در وقت و زمان صرفه جویی کند و به اقدامات درمانی مؤثر کمک کند. به همین علت است که در اتخاذ روش‌های مختلف رادیولوژی، ارزیابی ریسک‌ها و منافع توسط متخصصین اهمیت بسیاری دارد.
